Hevsel’de (Diyarbakır) Biyoçeşitlilik

Hevsel Bahçeleri (Diyarbakır) BM-UNESCU tarafından Dünya miras listesine alınmıştır (Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı -Temmuz 2015). Diyarbakır surlarının doğu ve güney tarafı Hevsel bahçeleri tarafından çevrelenmiştir. Hevsel Bahçeleri Dicle Nehri ve surlar arasında kalan bölgede alüvyon toprakların birikmesiyle gelişmiştir. 

Diyarbakır Hevsel Bahçeleri yüzlerce farklı canlı türünü bünyesinde barındırır. Her bir canlı tabiatta vazgeçilmezdir. Ekosistem içinde bir görevi gerçekleştirir. 

Yetiştirilen meyve ve sebze türlerinin yanı sıra doğal olarak yaşayan onlarca otsu bitki, çalı ve ağaç türleri dikkat çekicidir. Vejetasyon olarak adlandırılan bitki örtüsü besin zincirinin başlangıcını-temelini oluşturur. Diğer tüm türler bu zengin bitki örtüsü sayesinde beslenir, barınır ve ürer.

Memeli hayvanlardan su samuru, tilki, kirpi, sansar, domuz, sincap, yarasa, fare türleri bilinenlerden bazılarıdır.  Su samuru nadir fotoğraflanan bir memeli türüdür. Burada yaşadığı balıkçılar tarafından da gözlenmiş ve bildirilmiştir. Sürüngenlerden yılan ve kertenkele türleri dikkat çekicidir. Farelerin aşırı çoğalması yılanlar sayesinde engellenir. Kertenkele türleri özellikle eklembacaklılarla-böceklerle beslenerek bunların aşırı üremesinin önüne geçer.

Kelebek türleri tabiatın sahip olduğu güzelliklerden biridir. Hevsel bahçelerinde Mezopotamya kolotisi, küçük beyaz melek, sultan, sarı azamet türlerini görmek mümkündür. Kelebekler bitkilerde tozlaşmaya-üremeye yardımcıdır. Çok sayıda yumurta bırakır. Yumurtadan çıkan tırtıllar sayesinde sayısız canlının ve yavrularının beslenmesi sağlanmış olur.

Hevsel bahçeleri civarında bazı kuş türlerinin bulunması büyük bir öneme sahiptir. Bunlardan yalıçapkını ve alaca yalıçapkını biyoindikatör tür olarak kabul edilir. Yani yalıçapkınları gösterge türdür. Suyun kirli olduğu yerlerde bu türler bulunmaz. Yalıçapkınlarının varlığı Dicle Nehri’ndeki kirliliğin tahammül edilebilir olduğunu göstermektedir. Biyoindikatör olarak örümcek kuşları da örnek olarak gösterilir. Bu alanda dört tür çekirge kuşu üreme zamanı gözlenmektedir. Örümcek kuşları böceklerle beslenir. Aşırı ilaç kullanılmış alanları terk ederler. Belirli yıllarda Yeşil papağan grup halinde bu bölgede tespit edilmiştir. Şah-ı bülbül olarak adlandırılan arıkuşu bölgenin müdavimlerindendir. Tüm renkleri taşıyan tüyleri gözalıcıdır.

Kuşlar Hevsel bahçelerinin sakinlerinden olup 200 e yakın türü belirlenmiştir. Kuş Cenneti olarak kabul edilmeyi hak etmektedir. Yıl boyunca farklı türleri görme imkânı vardır. Yerli türlerin yanı sıra kış göçmeni ve üremeye gelen –yaz göçmeni türler de vardır. Su kuşlarından balıkçıllar yıl boyunca görülebilir. Martılar, ördekler, çaylaklar, atmacalar, şahinler, deliceler, doğanlar, sumrular, kızkuşları, cılıbıtlar, çulluklar, ördekler, su tavukları, güvercinler, baykuşlar, ağaçkakanlar, ebabiler, tarlakuşları, incir kuşları, kuyruksallayanlar, kuyrukkakanlar, bülbüller, ardıçlar, kamışçınlar, ötleğenler, baştankaralar, kargalar, kırlangıçlar çok sayıda çeşidiyle farklı mevsimlerde izlenebilir. Ekosistemin parçası olan bu türler vazgeçilmezdir. Çok farklı görevleri gerçekleştirerek sistemi denge tutmaktadırlar.

Yüzlerce kuş çeşidi, onlarca bitki türü, eklembacaklılar-böcekler, salyangozlar, memeli türlerine sahip olan Hevsel bahçeleri ciddi tehditlerle karşı karşıyadır. Lağım suları bu alanın pek çok yerinden geçmektedir. Lağım suları pek çok hastalık etmeninin, yetiştirilen sebze ve meyveye ulaşması anlamına gelmektedir. Nehir taşkınları aralıklarla görülmektedir. Mevcut tarım alanları için taşkınlar tehdit olarak görülebilmektedir. Dicle Nehrine ulaşan gübre ve tarımsal ilaç kalıntıları Hevsel Bahçelerinin karşılaştığı sorunlardan bazılarıdır. Bunların engellenebilmesi, çevredeki tarlalarda damlama ve yağmurlama sistemine geçilmesiyle sorun çözülebilir. 

Hevsel Bahçelerinde ve civarında doğal olarak yaşayan türlerin korunması her geçen gün zorlaşmaktadır. Maalesef gelecekte pek çok türü kaybedeceğiz. Bunların yaşatılması ve korunması amacıyla tedbirlerin alınması gerekmektedir. Öncelikle alanın doğal yapısının korunması için büyük bir çabaya ihtiyaç vardır. Başka bir yol da Botanik parkı ve hayvanat bahçesi kurulmalıdır. Bunun amacı tabiatta tehlike altında olan türleri çoğaltmaktır. Tabiatta sayıları azalan türleri çoğaltmak bu yolla mümkün olabilmektedir. Ayrıca bilimsel araştırmalar gerçekleştirmek ve bu şekilde türleri yeni nesillere tanıtma imkânı mümkün olabilecektir. Botanik Parkı ve hayvanat bahçesi il ticaretine ciddi katkılar sunabilir. Ekoturizm imkânları doğuracak olan “Tabiat parkı projesi” yerli ve yabancı turistlerin Diyarbakır’a gelmesini sağlayacaktır. Böyle bir proje Karacadağ eteklerinde gerçekleştirilebilir. Yapılacak olan koruma ve ağaçlandırma ile eski ormanlık özelliği kazandırılabilir. Böylelikle Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesindeki “Sincaplar yere inmeden Diyarbakır’dan Urfa’ya ulaşabilir” olan tespiti gerçekleşecektir.

Hevsel Bahçeleri ayrıca Diyarbakır’ın “akciğeri” gibidir.  Diyarbakır şehir merkezi yeşil alan bakımından fakirdir. Hava kalitesinin düzeltilmesi elzemdir. Mevcut taşıt yoğunluğu, kalitesiz kömür kullanımı şehir merkezinde kirlilik etmenleridir. Nüfus artışıyla beraber sanayinin de artışı hava kirliliği yoğunluğunu daha fazla artıracaktır. Yeşil alan-bitki örtüsü karbondioksiti bünyesine alır. Ortama oksijen bırakır. Koruyucu hekimlik adına hava kalitesi düzeltilerek olabilecek hastalıkların önüne geçme imkânı vardır. Hevsel Bahçeleri hava kalitesinin iyileştirilmesine katkı sunmaktadır.

Organik tarım desteklenerek ve teşvik edilerek Hevsel Bahçelerinde birim alandan daha fazla verim alma imkânı vardır. Bu durum bölge halkının gelir seviyesine ciddi bir katkı sağlayacaktır. Aynı zamanda organik tarım ürünleri tüketmek isteyenlere daha ucuz sebze ve meyve sunma imkânı olacaktır. Bu alan bitkisel üretim yönünden desteklenir ve korunursa tür çeşitliliği muhafaza edilecektir. Bütün canlıların birbirleriyle çok sayıda bağlantısı vardır. Bu ilişkileri bilir ve koruyabilirsek sürdürülebilir ortam yaratırız. Sürdürülebilirlik ilkesi içinde hem bu canlılar yok olmaz hem de bu canlılardan sürekli yararlanma imkânı olmaktadır.

Hevsel bahçeleri canlı türleri, organik tarım, Diyarbakır’ın hava kalitesi, ekoturizm vb faaliyetler açısından büyük öneme sahiptir. Bu alanın korunması için resmi, özel, sivil toplum kuruluşları ve Diyarbakır Sevdalılarına görev düşmektedir.

Prof. Dr. Ahmet KILIÇ

Dicle Üniversitesi

Fen Fakültesi Biyoloji Bölüm Başkanı

Akkuyruksallayan ( Motacilla alba)

Kızıl Şahin (Buteo rufinus)

Boz kuyrukkakan(Oenanthe isabellina)

Küçük sumru(Sterna albifrons)