ROMA’NIN SINIR GARNİZONU ZERZEVAN KALESİ 

Zerzevan Kalesi Diyarbakır ili, Çınar ilçesi, Diyarbakır-Mardin karayolu üzerinde yer almaktadır. Roma’nın sınır garnizonu olan Zerzevan Kalesi’nin tarihi 3 bin yıl öncesine, Asur Dönemi’ne (MÖ 882-611) kadar gitmektedir. Pers Dönemi’nde de (MÖ 550-331) Kral Yolu üzerinde bulunan yerleşim alanı yol güvenliğinin sağlanması amacıyla kullanılmıştır. Roma Dönemi’nde MS 3. yüzyılda Severuslar Dönemi’nde (MS 198-235) asıl askeri yerleşim inşa edilmiştir. Yerleşimin surları ve yapıları Anastasios I (MS 491-518) ve Justinianos I (MS 527-565) dönemlerinde onarılarak, bazı yapılar ise yeniden inşa edilerek mevcut son haline getirilmiştir. 639 yılında İslam ordularının fethine kadar da kesintisiz kullanılmıştır. Dünyanın en iyi korunmuş askeri yerleşimde dünyada bulunmuş son Mithras Tapınağı bulunmaktadır. Bu yapı Roma’nın doğu sınırındaki ilk tapınaktır.

1200 metre uzunluğunda, 15 metre yüksekliğinde surlarla, 21 metre yüksekliğinde kulelerle çevrelenmiş askeri yerleşimde, güney alanda, gözetleme ve savunma kulesi, kilise, yönetim binası, arsenal, kaya sunağı gibi mimari yapılar yer almaktadır. Kuzeyinde ise cadde-sokaklar, villalar ve konutlar takip edilebilmektedir. Konutların bulunduğu alanda ayrıca su sarnıçları, yeraltı kilisesi, yeraltı sığınağı ve Mithras Tapınağı yer almaktadır. Surların dışında ise yerleşime su sağlayan kanallar, sunu çanakları ve taş ocakları görülebilmektedir. Nekropol alanında ise kaya mezarları ve tonozlu mezarlar dikkati çekmektedir. Zerzevan Kalesi’nde hem yer üstü, hem de büyük bir yer altı şehri bulunmaktadır. Zerzevan Kalesi ve Mithras Tapınağı UNESCO Dünya Mirası geçici listesinde yer almaktadır.

Zerzevan Kalesi kazı ve restorasyon çalışmaları, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Dicle Üniviersitesi’nin işbirliyle Doç.Dr. Aytaç COŞKUN’un başkanlığında 2014 yılında başlatılmıştır ve halen devam etmektedir. 

MİTHRAS KUTSAL ALANI – MITHRAEUM

Zerzevan Kalesi’nin kuzeyinde yer alan Mithraeum yeraltına ana kaya oyularak inşa edilmiştir. Yapının doğu duvarında ana kayaya oyulmuş sütunlar ve ortada büyük, yanlarda iki küçük niş bulunmaktadır. Ortadaki büyük niş etrafındaki iki sütunun üzerinden yükselen kuşak üzerinde boya kalıntıları izlenebilmektedir. Muhtemelen söz konusu kuşakta Mithras’a ait semboller bulunmaktaydı. Mithras’ın boğayı kurban ettiği sahnenin yer aldığı plaka da yine bu ortadaki büyük nişe konulmaktaydı. Doğu duvara Mithras’ın sembollerinden olan ışın tacı motifi de kazınmıştır. Küçük nişlerden birisinde oldukça düzgün oyulmuş su veya kan çanağı ve hemen önünde zeminde havuz bulunmaktadır. Su veya kan çanağı ile havuz duvarın içinden geçen bir kanal ile bağlantılıdır ve Mithras dini törenlerinde su veya kan kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca tavan kısmında simetrik olarak yapılmış dört adet bağlama yeri de bulunmaktadır. Boğa kurbanı tapınağın dışında yer alan kutsal yapıda gerçekleştirilmektedir.  Yapının giriş kapısında ise yazıt ve semboller açık bir şekilde görülmektedir. Yapı, Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırında tespit edilen ilk Mithras tapınağıdır. 

Hint-Pers kökenli olan tanrı Mithras “anlaşma ve dostluk” kavramlarının tanrısıdır, “aracılık eden” anlamına gelir. Mithras güneş tanrısıdır ve kültü güneş tapınımına dayanır. Ayrıca ışığın, savaşın, adaletin ve inancın da simgesidir. MS 2. ve 3. yüzyılda Roma İmparatorluğunda oldukça yaygınlaşmıştır. MS 4. yüzyılda Hıristiyanlığın yayılmasıyla birlikte ise yasaklanmıştır. Gizem dini Mithraizm Romanın egemen olduğu bütün topraklarda özellikle askerler, tüccarlar ve aristokratlar arasında oldukça yaygındır. Öğretisi dünyanın yaratılışı üzerinedir ve evreni kontrol eden tanrı olarak da bilinir. Dinsel törenleri gizlidir ve dışarıya tamamen kapalıdır. Mithras dinine katılacak kişi on iki eziyeti çekmek zorundadır. Sadece erkeklerin kabul edildiği bu dine katılanlar yedi aşamadan geçmektedirler. Törenler yeraltında mağaralarda veya tapınaklarda gerçekleştirilmektedir. Roma İmparatorluğu’nun doğuya düzenlediği askeri seferleri sırasında bu inanç ile tanışıldığı, bu nedenle Zerzevan Kalesi’ndeki Mithraeum’un da bu dinin imparatorluk sınırları içindeki en eski tapınaklarından birisi olduğu söylenebilir. Ayrıca yapı dünyadaki en iyi korunmuş Mithras tapınaklarından birisidir.